Sobór Gramsciego? - czyli myśl o języku dokumentów Vaticanum II

Ten wpis zacznę od spostrzeżenia, które udało mi się niedawno poczynić w korespondencji z jednym z sandomierskich teologów. Doszedłem wtedy do wniosku, że największym problemem interpretacji tekstów Soboru Watykańskiego II jest rodzaj języka, jaki został wybrany przez Ojców soborowych do komunikowania się ze światem. Jeśli dziś spieramy się o znaczenie poszczególnych sformułowań i pojedynczych słów koncyliarnych dokumentów, niemożliwym jest zrzucenie winy jedynie na niekompetencje, czy złą wolę interpretatorów. Dla przykładu, po Soborze Watykańskim I nie było przecież żadnej debaty nad znaczeniem poszczególnych zwrotów i twierdzeń uroczyście ogłoszonych na tym Concilium. Można było je kontestować (co też niektórzy uczynili), zgadzać się z nimi, ignorować, ale nikt nie mógł ich interpretować na swój sposób. Zupełnie inaczej sprawy miały się w okresie po Soborze Watykańskim II, który był i nadal jest świadkiem niezliczonych prób interpretacji soborowych tekstów, co jest ewidentnym znakiem wieloznaczności użytych w nich sformułowań. Vaticanum II to sobór rozłamu.

„Sobór rozłamu” – kiedy padły te słowa natychmiast przyszła mi do głowy postać włoskiego teoretyka komunizmu Antonio Gramsciego (+1937), który właśnie poprzez wprowadzenie do „Kościoła i innych struktur burżuazyjnych ducha rozłamu” chciał torować drogę światowej rewolucji.

Fas est et ab hoste doceri – Godzi się uczyć i od wroga (Owidiusz)

        Antonio Gramsci jest niewątpliwie postacią nietuzinkową w panteonie współczesnych myślicieli. Jest on jednym z największych filozofów XX w., którego teorie są kluczem do zrozumienia przemian, jakie zaszły w społeczeństwie zachodnim na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. W swoich rozważaniach Gramsci wychodził z założenia, że rewolucja marksistowsko-leninowska nie postępuje, ponieważ czynnikiem blokującym ją jest „kultura i wartości niesocjalistyczne”. Włoski komunista twierdził, że Marks z Leninem pomylili się w swojej formule: „byt określa świadomość”. Przeciwnie, twierdził, to „nadbudowa determinuje bazę polityczną”, dlatego, by „dłoń mogła zmieść ślad przeszłości świata” konieczne jest przeobrażenie stylu życia. Wobec kultury burżuazyjnej uważał, że należy stworzyć konkurencyjną kontrkulturę i wykształcić w niej nowe kadry. Z kulturą burżuazyjną należało zatem walczyć nie wprost, ale taktycznie w dwóch etapach: najpierw poprzez wprowadzenie „ducha rozłamu”, a później poprzez zachowanie status quo, czyli ustanowienie idei „poprawności politycznej”.

          W praktyce oznaczało to pojawienie się w mowie powszechnej nowych, niejasnych pojęć, nadanie nowego znaczenia klasycznym terminom oraz oderwanie ludzi od „zabobonów przeszłości”. By podać tego przykład zatrzymajmy się przez chwilę nad terminem „tolerancja”. W klasycznym słowniku oznaczał on „cierpliwe znoszenie zła, mające na celu niedopuszczenie do zła jeszcze większego”. W nowej kulturze słowo to miało stać się kluczowym zwrotem i oznaczać: „bezkrytyczną aprobatę dla wszelkiego typu zachowań”. 
          Gramsci doskonale zdawał sobie sprawę, że czynnikiem wiążącym włoskie społeczeństwo, a w szerszym ujęciu całą Europę Zachodnią jest Kościół katolicki, i że to jego nauczanie, na równi z jego obrzędowością stoją na drodze rewolucyjnego postępu. Szczyty popularności idee Gramsciego osiągnęły na początku lat 60-tych. Jego dzieła, tłumaczone na wiele języków, wydawane były w setkach tysięcy egzemplarzy, dokładnie w czasie, gdy Kościół katolicki – instytucja, przez którą trzeba było dokonać „najdłuższego marszu” – szykował się do otwarcia Soboru Watykańskiego II. Konfrontacja obu kultur była nieunikniona.

Vox clamantis in deserto – Głos wołającego na pustkowiu (Mk 1, 3)

Problem ten dobrze ocenił papież Pius XII, który w iście prorocki sposób głosił w przemówieniu bożonarodzeniowym z 1947 r. takie oto słowa:

„Piętnem wyciśniętym na czole naszych czasów, który jest przyczyną rozkładu i upadku jest coraz bardziej widoczna skłonność do braku szczerości. Nie chodzi nam o brak szczerości, który jest przypadkowym wybiegiem, środkiem zastępczym dla ratowania się z zakłopotania w chwilach niespodziewanych lub nieprzewidzianych trudności. Nie! Brak prawdomówności jest obecnie niemalże wyniesiony do godności systemu, wywyższony do rangi strategii, w którym kłamstwo, zniekształcenie słów i faktów, oszustwo stały się klasyczną bronią ofensywną, jaką niektórzy posługują się po mistrzowsku, dumni ze swoich zdolności i pozbawieni jakiegokolwiek wyczucia moralnego. W ich oczach jest to część nieodłączna sztuki manipulacji opinią publiczną, mając na celu jej zarządzanie, urabianie według potrzeb własnej polityki. Są oni zdecydowani zatryumfować za każdą cenę w walce o interesy, opinie, doktryny i hegemonię

     Nie jest naszym celem opisywać dokładnie zniszczenia spowodowane tymi „igrzyskami nieprawdomówności” w życiu publicznym. Mamy jednak obowiązek otwierania oczu katolikom całego świata, a także tym, którzy razem z nami dzielą wiarę w Chrystusa i w transcendentnego Boga, na niebezpieczeństwa jakie prymat kłamstwa rodzi w Kościele, w cywilizacji chrześcijańskiej, i w całym patrymonium religijnym, a także ludzkim, które od dwóch tysięcy lat daje narodom substancję ich życia duchowego i ich prawdziwej wielkości”. (Tłum. wł.)

       Zauważmy, że zmiana sposobu komunikowania się polegająca na porzuceniu klasycznych terminów i zwrotów nie jest nigdy obojętna dla przekazywanych treści, tym bardziej jeśli dotyczy ona doktryny wiary. Na tym polu również szata językowa de facto stanowi treść. W słowniku kościelnym istnieją, bowiem pewne słowa (np. transsubstancjacja), które muszą zostać zachowane nietkniętymi, gdyż wymaga tego transparentność dogmatu. Kiedy zmienia się językową szatę, będąc nawet kierowanymi najlepszymi motywami, i myśli się, że treść pozostanie nietknięta, wpada się w pułapkę, z której później bardzo trudno jest się wydostać. Dokładnie z taką sytuacją mamy do czynienia w intepretacji dokumentów Vaticanum II.
       Nota bene, w tekście Konstytucji o Liturgii Świętej Sacrosanctum Concilium, znajdziemy wiele wspaniałych i niezwykle głębokich słów odnoszących się do Misterium eucharystycznego. W całym dokumencie nie pada jednak ani raz słowo „transsubstancjacja” i jest to element „zerwania”, już nie w posoborowej interpretacji, ale w samym koncyliarnym tekście.
        

A fructibus eorum cognoscetis eos – Po owocach ich poznacie (Mt 7, 16)

           Nie da się ukryć, że „duch rozłamu” manifestuje się od czasów Vaticanum II w nie tylko w doktrynie, ale również w praktyce Kościoła katolickiego. Jeśli chodzi o pierwszy poziom wystarczy tylko wspomnieć o debacie teologicznej jaka o dziesięcioleci toczy się wokół terminu „subsistit in”, pojawiającego się w ósmym rozdziale Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium, której nie położyła kresu również Odpowiedź Kongregacji Doktryny Wiary na pytania dotyczące niektórych aspektów nauki o Kościele, z dnia 29 czerwca 2007 r. Nota bene, warto w tym miejscu dodać to, co zauważył ks. prof. Brunero Gherardini, że ta wypowiedź Kongregacji jest zbudowana na poważnym błędzie metodologicznym. Interpretacja zwrotu „subsistit in” opiera się w niej, bowiem tylko i wyłącznie na tekstach duszpasterskiego Soboru Watykańskiego II (!) tak, jakby nie istniały wcześniejsze, wiążące katolików wypowiedzi Magisterium. Ów duch rozłamu jest widoczny także na polu liturgii, gdzie jesteśmy świadkami ścierania się różnych liturgicznych szkół teologicznych i praktyk (choćby sposoby przyjmowania Komunii Świętej).

Antidotum        
        Jedynym sposobem na wyegzorcyzmowanie ducha Gramsciego z Kościoła, a co za tym idzie uczynieniem Soboru Watykańskiego II całkowicie wiarygodnym jest powrót do klasycznego, czyli łacińskiego słownika teologii i jasne przedstawienie przy jego użyciu poszczególnych wypowiedzi koncyliarnych jako części niezmiennej Tradycji Kościoła. Teologowie, którzy chcą prowadzić swe poszukiwania w duchu „hermeneutyki kontynuacji” muszą porzucić teologiczną nowomowę i skupić się na szukaniu odpowiedzi na następujące pytanie: Czy dokumenty Vaticanum II wpisują się, czy też nie w wielką Tradycję Kościoła, która rozwija się nieprzerwanie od jego początków aż po dziś dzień? 

Mater Ecclesiae - ora pro nobis!